Door Bij Nader Inzien (redactie)

Het is verleidelijk om een pleidooi voor maatschappelijke verandering kracht bij te zetten door een beroep te doen op wat de wetenschap ons leert over de menselijke natuur. Jesse Klaver stelt in zijn recente boek ‘De empathische samenleving’ bijvoorbeeld dat het onze samenleving ten goede zou komen als we meer gebruik zouden maken van ons vermogen tot empathie. Klaver verwijst in zijn boek naar het werk van de primatoloog Frans de Waal. Volgens De Waal is empathie een natuurlijk vermogen dat we hebben meegekregen van onze evolutionaire voorouders. Mensen zijn net als dieren ‘voorgeprogrammeerd’ om de ander een helpende hand te bieden, en hebben een aangeboren neiging om met de emoties van anderen mee te voelen en zich in hun situatie te verplaatsen.

Ook neurowetenschapper Dick Swaab heeft op verschillende plekken gepleit voor een nadere afstemming tussen politiek en wetenschap. Zo is de leeftijdsgrens van het jeugdrecht (18 jaar) hem een doorn in het oog. Swaab stelt dat de prefrontale cortex, een hersengebied dat belangrijk is voor de beheersing van impulsief gedrag, pas na het 24ste levensjaar ‘volwassen’ is. Daarom is het onrechtvaardig om jongeren onder de 24 jaar verantwoordelijk te houden voor dit gedrag.

Ik wil hier een tweetal kanttekeningen bij plaatsen. Allereerst is het belangrijk in te zien dat de denkbeelden van zowel De Waal als Swaab niet op zichzelf staan, maar een reactie zijn op de dominante wetenschappelijke paradigma’s van hun tijd. De Waal neemt afstand van het idee dat evolutie wordt gedreven door ‘zelfzuchtige genen’ en puur een kwestie is van concurrentie en strijd. Het is volgens hem niet Hobbes’ oorlog van allen tegen allen, maar Humes empathie die aan de basis staat van onze moderne samenleving.

Swaab vecht met name tegen het maakbaarheidsdenken van de jaren ’90 en de ‘nurture psychology’ die beweert dat alle gedrag in feite aangeleerd is. Hij stelt hier tegenover dat het brein bepaalt wie wij zijn en dat ‘alles al is vastgelegd in de baarmoeder’. Dat geldt niet alleen voor de mate waarin we ons impulsieve gedrag kunnen beheersen, maar ook voor de verschillen tussen de seksen. Jongens en meisjes zijn van nature duidelijk anders en we moeten dit vooral niet manipuleren, zoals bijvoorbeeld in Zweden gebeurd. “Ze hanteren daar een ‘gender-neutrale’ opvoeding, waar de kinderen zelfs niet met hij of zij worden aangesproken en neutraal speelgoed krijgen. Maar zodra ze zelf kunnen, kiezen ze tóch voor hun eigen speelgoed. Ik zie die Zweedse methode dan ook als een vorm van kindermishandeling”, vertelt Swaab tijdens een publiek college.

Het feit dat De Waal als Swaab zich afzetten tegen de heersende orde verklaart wellicht de provocerende en absolutistische manier waarop ze als ‘roependen in de woestijn’ hun inzichten verwoorden. Maar desondanks heb ik niet de indruk dat ze de traditionele ideeën over evolutie en opvoeding helemaal overboord willen zetten. Ze willen vooral de andere kant van de medaille benadrukken. Zo is De Waal zich bewust van het feit dat onze empathische vermogens tamelijk gebrekkig kunnen functioneren. Op de vraag wat hij aan de menselijke soort zou willen veranderen als hij God zou zijn, luidt zijn antwoord: “Als ik God was, zou ik de reikwijdte van de menselijke empathie vergroten”. Ook Swaab lijkt zich in zijn helderde momenten te realiseren dat we de interactie tussen brein en omgeving niet uit het oog moeten verliezen en dat er ook sprake is van aangeleerd gedrag.

Echter, en dat is mijn tweede kanttekening, dit maakt de oproep om maatschappelijke verandering op basis van wetenschappelijk onderzoek een stuk problematischer. Met name omdat in het publieke debat de hierboven aangebrachte nuance vaak uit het oog verloren wordt.

Swaab is bijvoorbeeld ook de ontdekker van het zogenaamde ‘homo-gen’. Hoewel hij waarschijnlijk niet meer zal stellen dat er een specifiek gen bestaat dat onze seksuele geaardheid determineert, blijft hij verkondigen dat onze seksuele oriëntatie is aangeboren, en niet is aangeleerd. Het grote publiek lijkt er inmiddels ook vanuit te gaan dat seksuele geaardheid biologisch gedetermineerd is. Zo suggereert het nummer van Lady Gaga ‘Born this way’ dat homoseksualiteit prima is, omdat je nu eenmaal zo geboren bent. Maar tegelijkertijd is de impliciete boodschap dat je het zonder natuurlijke aanleg niet ‘echt’ bent.

In een treffend stuk voor BBC Future schrijft Brandon Ambrosino dat deze boodschap geen recht doet aan het feit dat onze seksuele verlangens tijdens ons leven ‘gecultiveerd’ worden.

“How do I explain that I was honestly in love with a woman? Some people might argue that I am innately bisexual, with the capacity to love both women and men. But that doesn’t feel like an accurate description of my sexual history, either. I’m only speaking for myself here. But what feels most accurate to say is that I’m gay – but I wasn’t born this way.”

Critici van Ambrosino beweren dat zijn uitspraken koren op de molen van de maakbaarheidsdenkers is. Maar vaststellen dat seksuele geaardheid mede wordt gevormd door het cultiveren van je verlangens is nog geen pleidooi voor een ‘genezingsprogramma’. Het probleem dat Ambrosino namelijk aanstipt is dat veel mensen homoseksualiteit alleen maar lijken te accepteren omdat het aangeboren is. Waar het vroeger werd afgekeurd omdat het een eigen keuze was, wordt het vandaag de dag gedoogd omdat je er nu eenmaal niets aan kunt doen.

Het is wetenschappelijk gezien echter helemaal niet zo duidelijk wat nu precies is aangeboren en in welke mate. Daarom dienen de keuzes die we maken ook door anderen geaccepteerd te worden zonder dat we daarbij een beroep hoeven te doen over wat de wetenschap ons leert over de menselijke natuur. Het lijkt me dat dit behoorlijk wat vraagt van ons vermogen tot empathie. Het mag dan aangeboren zijn, maar dat neemt niet weg dat het we moeten leren het goed te gebruiken.