Door Naomi Jacobs (Promovendus Eindhoven University of Technology)

De wereld om ons heen is in al zijn vloeibare ongrijpbaarheid steeds letterlijker een búítenwereld geworden waar we geen grip meer op lijken te krijgen. En omdat het ons aan grip en controle op de buitenwereld lijkt te ontbreken, keren we de blik steeds vaker naar binnen, naar onszelf, en naar de kleine dingen die we ogenschijnlijk nog wél in de hand hebben, zoals het kleine geluk van een opgeruimd huis. Het opruimboek van de Japanse Marie Kondo stond maandenlang boven aan de The New York Times-bestsellerlijst en opruimen-als-therapie nam een hoge vlucht. Wanneer de wereld om ons heen onvoorspelbaar en chaotisch is, dan is het fijn om onze kast op te ruimen. Of we richten ons op een gezonde spirituele huishouding en gaan op vakantie back to basics in een joert, doen een stilteretraite en verplaatsen onze aandacht met behulp van mindfulnesscursussen naar binnen, weg van de stressvolle buitenwereld. Door te focussen op individuele ervaringen en gevoelens richten we onze aandacht op onszelf, zodat de chaotische buitenwereld even uit beeld verdwijnt. Op die onvoorspelbare buitenwereld is geen grip te krijgen, maar op onze eigen binnenwereld misschien nog wél. Tijd om de aandacht op onszelf te vestigen of misschien toch beter niet?


Moestuintjes en mindfulness

Een oplossing om met stress en gebrek aan controle om te gaan, is simpelweg een nieuwe miniwereld te creëren door een moestuintje aan te leggen en daar onze controle op uit te oefenen. Een moestuintje is een kleine afgebakende omgeving waarbinnen verschillende plantjes, bloemen, insecten en vogels als het ware een mini-samenleving vormen, een mini-samenleving waar jij invloed op uitoefent door te sproeien, zaaien, snoeien en plukken. Een ingreep van jouw kant – of juist het achterwege blijven daarvan – heeft meestal direct zichtbare gevolgen op deze microkosmos.

In het boek Filosoferen in de tuin schrijft de filosoof Damon Young dat iedere tuin twee fundamentele filosofische principes met elkaar verenigt: mensheid en natuur. De woorden garden, garten, jardin, giardino en yard verwijzen naar het begrip ‘omsluiten’, schrijft Young, en daar zijn twee dingen voor nodig: iets dat omsloten wordt (de natuur) en iemand die het omsluiten voor zijn rekening neemt (de mens). In iedere tuin komen deze twee aspecten samen: de natuur wordt afgescheiden, omsloten en getransformeerd door mensen. Je kan een tuin daarom zien als een microkosmos, een omsloten wereld in het klein waar jij als tuinier behoorlijk wat controle over hebt.

Talloze foodies en fitgirls beloven ons met hun boeken en blogs vol recepten, work-outs en lifestyletips eveneens controle. Niet over onze moestuin, maar over ons lichaam en onze gezondheid. Lichaam en leven kunnen in balans worden gebracht met strikte lifestyletips en regimes, bijvoorbeeld door na een halfuur mediteren te ontbijten met rauwe havermout, of door de dag te beginnen met een ‘oil pulling’ zoals de meisjes van The Green Happiness doen – een theelepeltje kokosolie in de mond, twintig minuten spoelen, uitspugen, en alle afvalstoffen zijn uit je lichaam verdwenen! Directe verbanden tussen dieet en welzijn worden eenvoudig gelegd: hoofdpijn, een dunne bovenlip of futloos haar staan direct in relatie tot de voeding die je tot je neemt. Eet je volgens de juiste voorschriften, dan mag je rekenen op tomeloze energie en volle lippen. Zo wordt ons met talloze lifestyletips grip beloofd op het welzijn van lichaam en geest.

Degenen die nóg meer controle willen over het reilen en zeilen van hun lichaam kopen een superslim horloge dat bijhoudt hoeveel stappen je op een dag zet, hoe snel je hart klopt per minuut en hoeveel calorieën je verbrandt. De informatie die je zo over jezelf verzamelt geven je een gedetailleerd beeld van je lichaam en leefpatroon, met het achterliggende idee dat je door jezelf te kwantificeren jezelf pas echt leert kennen. En sinds kort hoeven self-quantifiers niet meer alleen zichzelf te meten: er zijn nu ook tracking devices op de markt voor baby’s. Superslimme babysokjes en tech-spenen geven kersverse ouders de kans om het wel en wee van hun baby online en realtime te volgen op hun smartphone die in verbinding staat met de slimme onesie waarin hun baby ligt te slapen. De Quantified Baby is geboren.

Welzijnsdiscours

Self-tracking, mindfulness, foodies en fitgirls doen ons de blik op onszelf richten en beloven ons grip op onze eigen microkosmos. Ons wordt houvast en controle in het vooruitzicht gesteld wanneer we ons maar serieus genoeg richten op onszelf en ons eigen welzijn. Smartwatches, raw food-diëten en mindfulnessmeditatie dienen als gereedschap waarmee we het onkruid dat ambivalentie heet proberen uit te roeien. De sociale en economische determinanten van welzijn worden in dit ‘welzijnsdiscours’ verdoezeld door een sterke focus op individuele empowerment en persoonlijke controle. Wanneer je je gestrest voelt door de enorme hoeveelheid werk die nog af moet, of juist onzeker omdat je niet weet of je volgende maand wel genoeg freelanceklussen hebt, lijkt het welzijnsdiscours te zeggen dat je het allemaal onder controle krijgt als je de kakofonie van negatieve gedachten weet uit te schakelen, diep ademhaalt en focust op jezelf.

Dat de werkelijke reden van stress buiten jezelf ligt, in het gebrek aan sociale zekerheden voor zzp’ers of de te hoge werkdruk die jou als werknemer wordt opgelegd door jouw winstbeluste werkgever, wordt in de welzijnsretoriek buiten beschouwing gelaten. De constante nadruk op persoonlijke controle impliceert dat iedere tegenslag die je ervaart niet het gevolg is van een complexe aaneenschakelijking van maatschappelijke of politieke omstandigheden, maar vrijwel uitsluitend te wijten valt aan jouw persoonlijk falen. Het verliezen van je baan is niet het resultaat van economische en politieke omstandigheden, maar het gevolg van jouw eigen opstelling. Genezen van borstkanker heeft niet zozeer te maken met het ontvangen van de juiste professionele hulp; het is jouw mentale kracht in combinatie met het juiste dieet waardoor je geneest, zo wil de retoriek van het welzijnsdiscours ons doen geloven.

De verantwoordelijkheid voor het oplossen van grote problemen wordt op die manier op het individu afgeschoven, iets wat verhuld wordt door een naïef enthousiasme dat mensen doet geloven dat persoonlijk welzijn en het creëren van een betere wereld een kwestie zijn van individuele lifestylekeuzes. Maar hoe goedbedoeld die lifestyle- en welzijnsadviezen vaak ook zijn, de voortdurende nadruk op individuele verantwoordelijkheid leidt tot de misleidende overtuiging dat structurele maatschappelijke problemen daadwerkelijk voortkomen uit persoonlijke keuzes en acties.

Ook filosoof Thijs Lijster signaleert in zijn boek De grote vlucht inwaarts dat we steeds vaker geneigd zijn om oplossingen voor maatschappelijke problemen bij onszelf te zoeken: ‘Helpen we het klimaat naar de knoppen? Koop een onbespoten appel bij de Marqt, compenseer de co2-uitstoot van je vliegreis door bomen te laten planten in de Kaukasus, of doe aan car-sharing. Wil je de volgende economische crisis voor zijn? Stap over naar een groene en verantwoorde bank, investeer in goud, of ga wonen in een joert.’

Het is echter een misleidende gedachte dat de verantwoordelijkheid voor het oplossen van structurele maatschappelijke problemen zoals economische crises of klimaatverandering uitsluitend bij onszelf als individu ligt. Want terwijl jij als individu druk bezig bent om zo verantwoord mogelijk te leven, maakt een bedrijf als Shell al jouw inspanningen direct weer ongedaan.

Maar het is nou eenmaal een stuk eenvoudiger om je op je eigen individuele handelingen te richten, dan de invloed van een multinational zoals Shell terug te dringen. Het is daarom ook niet verwonderlijk dat we ons liever richten op kleine en persoonlijke doelstellingen die we ogenschijnlijk nog wel in de hand hebben, zoals het scheiden van ons plastic afval om klimaatverandering tegen te gaan, of het volgen van een cursus zenmeditatie tegen een burn-out. En op zich is daar niets mis mee. Maar het wordt problematisch wanneer we ons blind gaan staren op die persoonlijke lifestylekeuzes en het plaatsvervangende doelstellingen worden om onze onzekerheid over de toekomst mee te bedwingen. Wanneer we niet langer inzien dat we met simpele lifestylekeuzes alleen de maatschappelijke problemen van onze tijd niet kunnen oplossen. Of wanneer we werkelijk beginnen te geloven dat we in onze zelfgecreëerde bubbels onzekerheid buiten kunnen houden. Want dan varen we op schíjncontrole.

Bovenstaand stuk is een fragment uit het hoofdstuk ‘Boven op de Toverberg, over durven verdwalen in het donker’ geschreven door Naomi Jacobs, uit het boek Onszelf voorbij, kijken naar wat we liever niet zien van Lisa Doeland, Naomi Jacobs en Elize de Mul.


Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend