Door Matthé Scholten (Ruhr-Universität Bochum)

Volgens het determinisme zijn mensen zo onvoorspelbaar als het weer: als Gerrit Hiemstra alle natuurwetten en alle relevante oorzaken zou kennen, dan zou hij jouw gedrag met 100 % zekerheid kunnen voorspellen. Mensen kunnen dan dus nooit anders handelen dan dat ze feitelijk doen: een leugen kan net zo min uitblijven als een hoosbui. Maar kun je mensen dan nog verantwoordelijk houden voor hun handelingen?

Volgens Peter Strawson luidt het antwoord op deze vraag “ja.” In Freedom and Resentment (1962) laat hij zien dat iemand verantwoordelijk houden zoveel betekent als: boos op iemand zijn. Wij zijn als mensen nu eenmaal vatbaar voor emoties als boosheid. We kunnen daarom de praktijk van het elkaar verantwoordelijk houden niet in zijn geheel opgeven.

Dat betekent echter niet dat emoties niet bekritiseerd zouden kunnen worden. Stel je voor dat je partner wijdbeens doucht uit angst om door het doucheputje te verdwijnen. De angst van je partner is in dit geval onterecht. Op dezelfde manier kan ook onze boosheid onterecht zijn, bijvoorbeeld wanneer de persoon waarop we boos zijn een geldig excuus heeft.

De waarheid van het determinisme biedt ons echter geen excuus. Ik heb hiervoor een kleine test ontwikkeld: geef de eerste de beste voetbalhooligan een stoot op zijn neus en verontschuldig je door te zeggen: “Sorry, maar ik kon niet anders.” Gelukkig kan ik nog navertellen dat dit excuus niet wordt geaccepteerd. En terecht. We kunnen mensen daarom ook dan voor hun handelingen verantwoordelijk houden wanneer het determinisme waar is.

Dit is een aflevering uit de rubriek ‘Een Kleine Ode Aan’. In ongeveer 250 woorden looft een Nederlandse of Vlaamse auteur een al dan niet vergeten filosofisch pareltje.

Verder lezen

Strawson, P.F. 2008. “Freedom and Resentment.” In Freedom and Resentment and Other Essays, 1-28. London: Routledge.
Gratis online versie


Meer:

Volg ons op

TwitterInstagramFacebook

Op de hoogte blijven per mail?

Wanneer wil je een e-mail ontvangen?

Steun ons

Doneer Word vriend

3 Comments

  1. Wat een vreemde redenering: als je iemand gedetermineerd een stomp op zijn neus geeft en hij neemt je dat kwalijk, dan reageert hij tóch alsof je die stomp vrijwillig geeft. Gedetermineerd handelen alsóf je een vrije wil hebt is in wezen (ik zou bijna zeggen: per definitie) onmogelijk. Je kunt natuurlijk met z’n allen net doen alsof je wel ongedetermineerd handelt, maar dat aantonen lijkt me een heilloze weg.
    Verantwoordelijkheid opvatten als een emotionele reactie op een situatie gaat wellicht op wanneer je anderen verwijt niet te doen ‘wat hoort’, maar niet wanneer je je (bijvoorbeeld) verantwoordelijk voelt voor de opvoeding van je kinderen.

    1. Volgens Strawson is er een veel betere verklaring van de geldigheid van excuses dan het onvermogen om anders te handelen: we accepteren iemands excuus wanneer we geloven dat zijn of haar handeling geen gebrek aan goede wil toont. Door in dit geval te zeggen “sorry, maar ik kon niet anders,” geef je eigenlijk toe dat je handeling intentioneel was (en door intentioneel iemand in zijn gezicht te slaan toon je natuurlijk een gebrek aan goede wil).
      De hooligan zou je excuus wel wel (moeten) accepteren wanneer je hem per ongeluk in zijn gezicht had geslagen op het moment dat je je jas aantrok. In dat geval toont je handeling namelijk geen gebrek aan goede wil. Het verschil tussen deze beide gevallen wordt duidelijk niet verklaart door het feit dat de hooligan denkt dat de ene handeling niet getermineerd is maar de andere wel.
      En verantwoordelijkheid in de zin van “een vader is verantwoordelijk voor de opvoeding van zijn kinderen” is inderdaad een andere zaak. Helaas heeft onze taal maar één woord voor twee verschillende concepten.
      Maar Strawson legt dit natuurlijk allemaal veel beter uit. Lezen dus!

  2. Een helder stuk. Als je je het universum voorstelt als een allesomvattende keten van elementaire deeltjes die zich strikt gedragen volgens de natuurwetten dan is alles tot in de kleinste details gedetermineerd. Deze ‘werkelijkheid’ is echter zover verwijderd van de alledaagse menselijke werkelijkheid dat we niets met een dergelijk concept kunnen aanvangen. In de rechtzaal zal nooit een getuige-deskundige optreden die aan de hand van een duizelingwekkend rekensom aantoont dat de verdachte zijn slachtoffer wel moest vermoorden. Die sommen kun je niet maken. Dit alles nog los gezien van de kwamtummechanica. Ik verbaas me overigens over de populariteit van zo’n oudbakken concept als het determinisme. In een paar essays die ik op academia.edu heb gepubliceerd heb ik het determinisme overigens nader geanalyserd. Voor de liefhebber.

Comments are closed.