Door Job de Grefte (Docent Rijksuniversiteit Groningen)

Wie fan is van de sciencefiction animatieserie Rick and Morty, is bekend met mogelijke werelden: alternatieve universa waar de dingen net wat anders lopen dan in de echte wereld. Bijvoorbeeld: stel dat ik in het echt vandaag ontbeten heb met een dubbele boterham met hagelslag. Er is dan een mogelijke wereld waar ik vanochtend, in plaats daarvan, genoten heb van yoghurt met muesli. Of, stel dat ik vandaag op de fiets naar mijn werk gegaan ben, dan is er een mogelijke wereld waar ik niet met de fiets maar lopend ging. De enige grens aan wat er kan gebeuren in een mogelijke wereld is logische consistentie: er zijn geen mogelijke werelden waar ik zowel met de fiets als niet met de fiets naar mijn werk gegaan ben, of waar deze fiets zowel helemaal groen als helemaal rood is.

Je zou kunnen zeggen dat het spelen met mogelijke werelden leuk is voor een animatieserie als Rick and Morty, maar dat het daarbuiten weinig zin heeft. Immers, wat hebben wij in de huidige wereld te maken met wat er gebeurt in mogelijke werelden waar we – zonder een apparaat als Rick’s portal gun – nooit mee te maken zullen krijgen? Maar dat gaat te snel; wat er gebeurt in mogelijke werelden is namelijk bepalend voor de eigenschappen van de huidige.

Mogelijke werelden

Wat zijn mogelijke werelden eigenlijk precies? Een van de meest elegante (maar ook meest controversiële) posities is David Lewis’ modaal realisme. Voor Lewis verschillen mogelijke werelden niet wezenlijk van de huidige. Wat de huidige wereld de huidige maakt is slechts mijn evaluatiepositie: voor mij, inwoner van de huidige wereld, is deze wereld de huidige. Maar voor inwoners van wat voor mij ‘slechts’ mogelijke werelden zijn is hun wereld de huidige wereld, en zal mijn wereld slechts mogelijk zijn. Voor Lewis zijn mogelijke werelden dan ook net zo echt als de huidige wereld; zij bestaan op precies dezelfde manier als de huidige wereld.

Nu is het voor veel mensen moeilijk te verkroppen dat sinterklaas en de kerstman (voor ons slechts mogelijke entiteiten) ook daadwerkelijk bestaan op dezelfde manier als wijzelf. Het is dan ook niet voor niets dat volgens Lewis een van de meest voorkomende bezwaren tegen zijn theorie de ‘verbijsterde blik’ is. En Lewis’ interpretatie is zeker niet de enige interpretatie van mogelijke werelden. Toch zal ik haar vanwege haar eenvoud hier als uitgangspunt nemen (net als de serie Rick and Morty doet, overigens).

Toeval en wat gemakkelijk mogelijk is

Het is een belangrijk onderdeel van Lewis’ theorie dat mogelijke werelden geordend kunnen worden op basis van de mate waarin ze gelijkenis vertonen met de huidige wereld. Een wereld waarin ik vandaag een paar minuten later op mijn werk verscheen, bijvoorbeeld, lijkt meer op de huidige wereld dan een wereld waarin de Tweede Wereldoorlog nooit heeft plaatsgevonden, ceteris paribus. Dit is belangrijk omdat onze begrippen gevoelig lijken te zijn voor deze ordening.

Neem bijvoorbeeld het begrip ‘toeval’. Wat is toeval? Een van de meest gangbare ideeën is dat toeval afhangt van wat er in mogelijke werelden gebeurt die erg op de onze lijken. Neem een karakteristiek voorbeeld van toeval: ik koop een lot voor de loterij en tot mijn stomme verbazing win ik de hoofdprijs. Echter, terwijl ik de hoofdprijs win in de huidige wereld, zijn er tal van mogelijke werelden die heel erg op de huidige wereld lijken maar waarin ik niet win: slechts een enkel cijfer op mijn kaartje of het trekkingsnummer hoeft anders te zijn, en de prijs gaat aan mijn neus voorbij. Volgens de modale theorie van toeval is het precies deze eigenschap die gebeurtenissen toevallig maakt: alhoewel ze plaatsvinden in de huidige wereld, zijn er de nodige mogelijke werelden die slechts miniem verschillen van de huidige wereld waar de gebeurtenis niet plaatsvindt. In andere woorden: toevallige gebeurtenissen hadden gemakkelijk niet plaats kunnen vinden.

Koeien, kennis en vrije wil

Dat is een eerste voorbeeld waarin mogelijke werelden de eigenschappen van de huidige wereld bepalen: immers, of een gebeurtenis toevallig is, blijkt af te hangen van het al dan niet plaatsvinden van deze gebeurtenis in mogelijke werelden die erg op de huidige lijken. Maar er zijn meer manieren waarop mogelijke werelden gebruikt kunnen worden om de huidige wereld te analyseren. Lewis zelf gebruikte zijn interpretatie van mogelijke werelden om de waarheidscondities van bepaalde zinsconstructies te karakteriseren: zo is de zin “als koeien slechts twee poten hadden gehad, dan zouden ze omvallen” slechts waar, volgens Lewis, als koeien in de wereld die het meest lijkt op de onze, afgezien van het feit dat ze in deze wereld slechts twee poten hebben, ook daadwerkelijk omvallen.

Ook begrippen als kennis en vrije wil hangen af van wat er in mogelijke werelden gebeurt. Zo vinden veel epistemologen dat je pas kennis hebt als het niet een kwestie van toeval is dat je een ware overtuiging vormde. De voorbeelden die dit duidelijk maken zijn beroemd en berucht onder de naam “Gettier-cases”. Stel dat Smith goede redenen heeft voor zijn overtuiging dat Jones promotie krijgt en dat Jones twee muntjes in zijn zak heeft. Op basis hiervan beredeneert Smith dat degene die promotie krijgt twee muntjes in zijn zak heeft. Echter, niet Jones maar Smith zelf krijgt de promotie en geheel toevallig heeft Smith ook twee muntjes in zijn broekzak. Smith’s overtuiging is gerechtvaardigd en waar, maar geen kennis. Volgens de standaardinterpretatie is de reden dat het slechts een kwestie van toeval is dat Smith op deze manier een ware overtuiging vormde.

Ook in de ethiek speelt het begrip toeval een belangrijke rol. Zo denken ethici dat we pas van een vrije wil kunnen spreken als een handeling niet bepaald wordt door het toeval. In hoeverre heb je bijvoorbeeld een vrije keuze gemaakt als het slechts een kwestie is van toeval dat je besloot lopend naar je werk te gaan in plaats van met de fiets? Het lijkt erop dat het uitoefenen van onze vrije wil vereist dat we ons niet slechts laten meevoeren door het toeval.

Als de bovenstaande analyses kloppen, dan volgt hieruit dat de betekenis van onze zinnen, of we kennis hebben of niet, en of we een vrije wil hebben of niet, allemaal zaken zijn die afhangen van wat zich afspeelt in mogelijke werelden. Toch maar wat meer naar Rick and Morty kijken dus.